Lian Idate

I

INTRODUSAUN

Iha Timor Lorosa’e, laloran maksolat dahuluk maka Vedo-Austroloide sira-nian. Laliran daruak maka Melanézia sira-nian iha faze maklokek otas neolítiku nian maizumenus 3500 m.K. Dalen sira ne’ebé bele koinside ho ne’e maka lian fatuluku, makalero, makasae no bunak. Iha otas ne’e mosu mós sivilizasaun baliu teluk nian ne’ebé moris de’it ho kultura kuda fehuk, hakiak fahi no manu no halo olaria rudimentár.

Proto-Malaiu sira mak hatama ba rai-Selebes laloran maksolat datoluk, besik tinan 2500 m.K. Dalen sira ne’ebé koinside ho laloran ida-ne’e maka hanesan dialetu idate no lian hotu ne’ebé halo parte ba família boot dalen austronéziku ka malaiu-polinéziku sira-nian, ne’ebé hahú halekar sivilizasaun neolítika ida ne’ebé adiantadu liu (baliu lidun-haat nian), iha ne’ebé ema sira moris hodi kuda hare, batar nst., hakiak karau, hatene homan, halo artizanatu oioin.

Laloran maksolat datoluk maka Deuteru-Malaiu sira-nian besik 500 m.K. iha sivilizasaun Dong-Son nia mahon, ne’ebé loke dalan ba populasaun mongoloide nia migrasaun boot. Rasa ida-ne’e ikusliu haktodan iha rai-Java no tasi-ibun ai-Sumatra no rai-Borneu nian. Iha Timór maizumenus 20 % hosi mahorik sira sai hosi sasolat ida-ne’e.

Osório de Castro hatete iha nia livru A Ilha Verde e Vermelha de Timor (ne’ebé mosu ba dala uluk iha revista Seara Nova, hosi 28 Juñu 1928 to’o 27 Juñu 1929) katak dialetu idate hakmaluk ho lian boot sira hanesan tetun, mambae, galolen no midiki iha rejiaun klarak foho nian, ko’alia iha zona Funar, Laklubar, Samoro, no Failokore (p. 92.). Iha estudu ida-ne’e ita sei foka ba pontu mahuluk liu iha istória rai-Laklubar nian de’it. Tuir lisan, uluk iha maun-alin dato na’in-rua ne’ebé iha momentu ida sira-nia asu ida naran Laku hatudu bee ba sira lori hemu, no tekitekir Ubar (‘lalar’) fó sira ahi hodi te’in sira-nia ai-han. Prosesu ne’e la’o ba oin to’o ikus dato rua ne’e fahe malu, ida hela iha reinu Manelima, ida seluk hela iha reinu Orlalan.

Konforme etimolojia populár, naran Laklubar mai hosi liafuan rua ne’e laku ubar; biar nune’e esplikasaun ida-ne’e la vale tuir kritériu sientífiku tan problema fonétiku no semántiku.

Kona-ba kultura, suku Batara kleur ona iha ligasaun ho reinu Orlalan. Ba ida-ne’e ita hein ema ruma ho interese iha istória atu esplika ba ita prosesu tomak kona-ba relasaun ida-ne’e i mós ho Suku Sananain.

Agora iha suku Funar, dato (Dato Bamatak) no liurai (Liurai-Mane Ka’olik no liurai Mane-Hi’ak ne’ebé maka iha ligasaun direta ho Dato Fahilihun) lulik sira mai hosi Wehali ne’ebé hetan ukun boot ikusliu maka hosi Don José Espírito Santo (Liurai Lawado/liurai-mane boot) hamutuk iha tempu ne’ebá ho Dato Bamatak Jeremias Hahiik-Wa’in ne’ebé hafoli Filomena Soares, raan-liurai, hosi uma-lisan Liurai Manelima. Depois Don José Espírito Santo fahe ninia reinu ba rua, maka Funar hetan ukun hosi Liurai Aníbal do Espírito Santo no Fatumakerek hosi Liurai António dos Santos de Oliveira. Hanesan iha Laklubar (ho razaun hanesan), prosesu hotu kona-ba Istória reinu Funar nian ita la ko’alia iha ne’e.

Ne’eduni ita haree katak Laklubar mai hosi dato maun-alin na’in-rua ne’ebé la iha ligasaun ukun nian ho reinu Funar. Ho nune’e Funar tuir lisan la halo parte ba Laklubar duni. Iha dokumentu “Primeira Viagem do Ministro do Ultramar Às Provincias do Oriente” ne’ebé publika iha tinan 1952 hosi Agência Geral do Ultramar Divisão de Publicações e Biblioteca, bainhira Sr. Ministro do Ultramar Portugal nian to’o iha Timór, Funar halo parte ona ba Laklubar nu’udar suku ida hosi estrutura governu portugés nian iha postu Laklubar. Ita haree katak bainhira Ministro do Ultramar halo vizita ida mai Timór Lorosa’e no to’o mós iha Manatutu iha kinta, 19 Maiu, entrega medalla osan-mutin (medalha de prata) ba liurai balu iha distritu Manatuto hanesan Tito dos Reis Cunha (Liurai Aubeon, hosi postu Bariki), António da Costa (hosi postu Fatuberliu), no António Moniz da Silva, (Liurai Orlalan, hosi postu Laklubar), no medalla riti (medalha de cobre) ba xefe-suku sira hotu iha distrito Manatutu tomak. Xefe-suku sira ne’ebé hosi postu Laklubar nian maka tuirmai ne’e:

Suku Xefe-suku

Funar Aníbal do Espírito Santo

Fatumakerek António dos Santos de Oliveira

Batara Francisco Duarte

Manelima Luís Cardoso Ferreira Soares

Samoro Raimundo Doutel Sarmento

Orlalan Valentim Soares

Ne’eduni iha momentu ne’ebá reinu Funar (ho Fatumakerek) halo tiha ona parte ba postu Laklubar nu’udar suku. Maski dokumentu ne’e temi sira ne’ebé simu medalla riti nu’udar Xefe-Suku, tuir loloos sira ne’e mós mesak liurai de’it ne’ebé toma mós pozisaun iha ukun Portugál nian nu’udar xefe-suku.

Ho nune’e ita presiza haree akontesimentu sira hosi tempu ne’ebé Osório de Castro-nia livru A Ilha Verde e Vermelha de Timor no tempu ne’ebé publika livru Primeira Viagem do Ministro do Ultramar Às Provincias do Oriente iha tinan 1952. Tuir dokumentu ne’e Funar halo parte ba Laklubar nu’udar suku ida maibé dala ruma iha tempu ne’ebé Osório de Castro hakerek nia livru, Funar, mezmu nu’udar suku, talvés seidauk halo parte ba Laklubar. Ka bele mós nia haree iha realidade katak tuir hun uma-lisan liurai no dato iha Funar ketak duni hosi Laklubar. Razaun ida-ne’e fó iha livru Portugues, Lisboa, ne’ebé Hélio.A.E.Felgas maka publika iha tinan 1956, ne’ebé haketak Funar no Samoro hosi Laklubar. Ita haree katak mezmu livru ne’e publika iha tinan 1956 ne’ebé Funar no Samoro halo parte nu’udar suku ba postu Laklubar maibé Sr. Felgas sei haketak nafatin Funar ho Samoro bainhira nia temi kona-ba rai sira ne’ebé ko’alia dialetu Idate, ne’e talvés nia haree hosi hun uma-lisan suku rua nian. Dala ruma ho razaun hirak-ne’e (ka ida hosi sira) mak Osório de Castro no Hélio A.E Felgas haketak Funar hosi Laklubar. Nune’e mós reinu Samoro, mezmu Samoro, halo parte, nu’udar suku, ba postu Laklubar, iha governu portugés nia ukun (1952), maibé, hanesan Funar, Samoro mós ninia uma-lisan independente, katak ketak hosi Laklubar ou se ita haree ba istória tempu uluk nian, Laklubar maka halo parte ba reinu boot Samoro. Maka depois haketak malu fali. Laklubar hamriik ketak husi Samora. No ikus mai reinu Samoro ho reinu Funar hakfilak an nu’udar suku iha administrasaun governu portugés nian lori halo parte ba postu Laklubar. Embora nune’e, malae-mutin portugés sira koñese di’ak liu reinu Samoro ne’ebé nu’udar sentru ba misaun katólika nian iha rai-Timór Portugés nia laran tomak. Iha parte seluk bainhira iha tinan 1703, governadór Timor Portugés Coelho Guerreiro fó-hatene ba viserei rai-Índia nian katak iha Timór iha reinu ne’ebé apoia governu portugés maka reinu Samoro entre reinu sira seluk hanesan: Sarrao, Matarrufa, Hum, Lavai, Laga, Same, Faturo, Fatuleti-Luli, Vikeke, Manatutu, Luka, Boilo, Wemasi, Mauta, Tutuluru, Lakluta, Alas, Kamanasa, Matanião, Amanato, Amanese, Amarasi no Bibilutu. No reinu sira ne’ebé rebelde ba ukun portugés nian maka Serviaun, Ambenu, Amanubaun, Boro, Asaun, Mena, Maubara, Motaél, Likisé, no seluk-seluk tan ne’ebé nia naran la identifika.

Iha fali tinan 1859 governadór Afonso de Castro temi reinu iha Timór Portugés ne’ebé iha ligasaun ho Belu, maka reinu Funar, ho reinu Laklubar hosi reinu sira seluk hanesan tuirmai ne’e: Alas, Atasabe, Bibiluto, Bibiku, Bariki, Balibó, Boibau, Bibisusu, Kairui, Kaimauk, Kailaku, Kova, Kutubaba, Diribate, Dailoor, Doti, Failakor, Faturo, Fatumarto, Foulaun, Hera, Ermera, Lakló, Laleia, Laikore, Lakluta, Limian, Likisá, Luka, Manatutu, Motaél, Manufahi, Mahubo, Maubara, Raimean, Samoro,Sarau, Suai, Saniri, Turiskai, Tutuluru, Ulmera, Venilale, Vikeke, no Wemasi. No reinu sira ne’ebé iha ligasaun ho Serviaun maka Ambenu no Oekusi. Ne’eduni ita bele hatete katak reinu Samoro ne’e reinu ida koñesidu tebes no hamutuk ho reinu Funar, reinu rua ne’e hanesan reinu ne’ebé ketak duni hosi reinu Laklubar.

Ita mós hatene katak reinu Samoro ko’alia sira-nia lian, maka tetun-terik, dalen ida ne’ebé mahuluk tebes. Karik iha tempu ne’ebá, aleinde sira ko’alia tetun-terik, sira balu mós bele ko’alia dialetu idate ho nune’e mak iha Osório de Castro ninia livru temi katak idate ko’alia mós iha Samoro.